“Feedback op een eindproduct is als post-mortem een medicijn toedienen.“
Douglas Reeves

Feedback is effectief als het plaatsvindt tijdens het proces van leren en niet achteraf. Volgens professor Douglas Reeves (2001) kan je formatief handelen vergelijken met een medisch onderzoek en is het analyseren van een summatieve toets vergelijkbaar met een autopsie. 
Gelukkig zijn leerlingen na een summatieve toets nog springlevend en ook nog lang niet klaar met leren.
De vraag of het zinvol is om ook op de uitkomst van summatieve toetsen feedback te organiseren is interessant. Want als feedback op een summatieve toets een positieve impact heeft (hoe klein die ook is) op het leren van de leerling, moet je het dan niet doen?

De leerling krijgt zijn toets terug. En dan?
In een school waarin formatief handelen volledig is ingebed, is de summatieve toets slechts nog een formaliteit. Leerlingen en docenten weten doorlopend waar de leerlingen staan met betrekking tot de leerstof. Dit komt omdat in het dagelijkse handelen van docenten en leerlingen leeractiviteiten, toetsing en feedback centraal staan. Summatieve toetsen worden dan alleen nog georganiseerd om formeel beslissingen (bijvoorbeeld over wisselen van niveau) te kunnen onderbouwen.

Beslissingen nemen aan de hand van data zit diepgeworteld in het onderwijs. In scholen die inzetten op formatief handelen zie je dat er minder vaak summatief getoetst wordt, maar summatieve cijfertoetsen blijven wel bestaan.

Al sinds jaar en dag zijn wij het gewoon om toetsen terug te geven aan de leerlingen. Het uitdelen van nagekeken toetsen en het samen bekijken van de goede en foute antwoorden zijn handelingen die we als docenten altijd hebben gedaan. Moet je hier, met het oog op de opmerking van Reeves, mee stoppen?

Het antwoord is wat mij betreft ‘nee’. Leerlingen een summatieve toets laten analyseren is geen formatief handelen maar kan, mits je het goed aanpakt, wel van enige waarde zijn. Het wordt natuurlijk niet voor niets al decennia gedaan.

Wat feedback op een summatieve toetsopdracht kan opleveren als je dit goed aanpakt.

1. Een toetsanalyse die feedback genereert laat de leerling terugblikken op de keuzes die hij heeft gemaakt met betrekking tot zijn werken en leren in de periode voorafgaand aan het summatieve toetsmoment.

Let wel, de opbrengst van reflectie na een summatieve toetsopdracht is gering omdat de leerling moet terugblikken op een lange periode. Het levert dus veel minder op dan de feedback die de leerling gedurende het hele proces van werken en leren krijgt. Daar komt bij dat als het resultaat al zichtbaar is voor de leerling, hij zeer waarschijnlijk niet meer geïnteresseerd is in feedback ophalen uit de toets.
Toch kan een leerling, als hij geholpen wordt met reflecteren (bijvoorbeeld in een gesprek met de leraar), wel bepaalde algemene conclusies trekken uit de summatieve toets die weer kunnen leiden tot acties die hem in een volgende periode verder kunnen helpen. De opbrengst zal het grootste zijn als de leerling de waarde van feedback al heeft ervaren. En een goede tip is dus om nog geen cijfer zichtbaar te noteren.

2. Het geeft de leerling inzicht in hoe hij zijn toetsopdracht heeft gemaakt en het geeft de leraar inzicht in de kwaliteit van zijn toets. Hoe staat hier bewust schuingedrukt want het gaat hier specifiek over het maken van de toetsopdracht.

Als leraar zie ik, als ik een toets nakijk, vaak waarom een leerling een bepaalde vraag niet juist heeft beantwoord.

Als dit is omdat hij een begrip of vaardigheid niet of niet voldoende beheerst ben ik te laat. Als docent heb ik dan voorafgaand aan de summatieve toets te weinig activiteiten georganiseerd om dit zichtbaar te maken en te leren. Ik zal mijn lessen dus moeten gaan verbeteren. Learn and improve!

Maar het kan ook zijn dat de toets aan het licht brengt dat de leerling de vraag niet goed heeft gelezen, of dat hij een niet goed geformuleerd antwoord geeft. Dit kan in oefentoetsen al zichtbaar worden, maar het kan ook gebeuren tijdens de summatieve toets, die een ander gewicht heeft.
Als leraar wil ik dan dat mijn leerlingen dit ook zien!

Het kost mij veel tijd om bij elke vraag te schrijven dat bijvoorbeeld de vraag niet goed gelezen is of het antwoord onduidelijk is. Daar komt bij dat dit soort gegeven feedback (feedback waar leerlingen eigenlijk niet zelf voor hoeven na te denken) nauwelijks beklijft. Tegelijkertijd heb ik ook gemerkt dat leerlingen het heel moeilijk vinden om dit helemaal zelf uit te vinden. Ik zet daarom gekleurde stippen in de kantlijn en met een legenda zet ik de leerlingen op het juiste spoor.

Het systeem biedt zowel mij als de leerling voordelen; in één oogopslag zien wij beiden of een bepaalde kleur veel aanwezig is. Als dat het geval is dan volgt er een gesprek met de leerling zodat de leerling weet waar hij in de volgende periode op moet gaan oefenen, en wat hij tijdens het maken van een gelijksoortige toets aandacht moet geven.

Leerlingen vinden het bij mijn vak soms lastig om goed geformuleerde antwoorden te schrijven. Natuurlijk is het de bedoeling dat dit van te voren aan het licht komt (om de woorden van Reeves te gebruiken ‘tijdens het medisch onderzoek’ ) maar zoals ik al schreef: leerlingen zijn na een summatieve toets nog springlevend dus waarom de kans laten liggen om waardevolle informatie op te halen waarmee een leerling weer een klein beetje verder kan?

Als laatste geeft de codering met gekleurde puntjes mij als leraar ook feedback over de kwaliteit van de toets zelf. Ik zie het in één oogopslag als het merendeel van de leerlingen een bepaalde vraag niet goed heeft gelezen en dan kan het zijn dat de vraag niet goed geformuleerd is. Dat verdient aandacht.
In onderwijs waarin we beslissingen nog steeds nemen aan de hand van summatieve toetsen is een continue kwaliteitscontrole van de toetsen vanzelfsprekend van groot belang.

Met dank aan Flemming van de Graaf.